De omstreden sleepwet en het bezwaar tegen uitbreiding van overheidsbevoegdheden

Lees je Marks verhalen graag? Meld je dan nu aan voor zijn maandelijkse nieuwsbrief vol verhalen die jou en je onderneming helpen groeien. 

De sleepwet is weer onderwerp van gesprek. In 2018 stemde een meerderheid van de kiezers in een referendum tegen deze wet. En nu zijn er een aantal voorgestelde wetswijzingen die ervoor kunnen zorgen dat de AIVD en MIVD meer macht krijgen. Hoog tijd voor een WIV-opfriscursus: hoe ziet de geschiedenis van de wet eruit en wat houden de voorgestelde wijzigingen in?

Hoe de WIV de bijnaam sleepwet kreeg

De Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (WIV) is een Nederlandse inlichtingenwet die in 2017 werd ingevoerd. De wet stuitte in 2015 al op veel publieke weerstand en kritiek van verschillende belanghebbenden. Advocaten, journalisten, internet- en telecombedrijven en algemene vertegenwoordigers uit het bedrijfsleven spraken hun zorgen uit over de inperking van privacy en burgerlijke vrijheden. Er was vooral weerstand tegen het in bulk verzamelen van data, waardoor de wet de bijnaam sleepwet kreeg.

Nu is de WIV wederom onderwerp van gesprek omdat er wijzigingen zijn voorgesteld die de macht van de inlichtingendiensten nog verder vergroten en toezicht houden lastig maken. Om de ernst daarvan te begrijpen duik ik in de geschiedenis en geef ik uitleg: waarom mogen deze wijzigingen in deze vorm niet doorgaan?

De oorsprong van de WIV

De WIV is in het leven geroepen om de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) en de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) ruimere bevoegdheden te geven voor het verzamelen van inlichtingen en gegevens. De wet maakt het mogelijk om onder specifieke voorwaarden internetverkeer te onderscheppen, apparaten van verdachten te hacken en informatie te delen met buitenlandse inlichtingendiensten.

De invoering van de WIV stuitte zoals gezegd op verzet en leidde tot een referendum waarin de kiezers de wet verwierpen. Om tegemoet te komen aan de bezorgdheid van de burgers kwamen er wijzigingen in de wet. Maar die wijzigingen waren minimaal en daardoor werd de uitslag van het referendum eigenlijk genegeerd. Bij de introductie van de wet werd – vanwege de kritiek erop – afgesproken dat deze geëvalueerd zou worden.

Meer over de invoering van de WIV lees je in dit stuk dat we publiceerden in 2018: De vragen die je niet meer durft te stellen over de sleepwet.

De WIV-evaluatie in 2020

De evaluatie van de WIV vond plaats in 2020. De belangrijkste regel uit het rapport is deze: “De diensten missen geen essentiële bevoegdheden en de waarborgen op het werk van de diensten zijn versterkt.” Daaruit maak ik op dat alle essentiële bevoegdheden aanwezig zijn. Maar ondanks deze conclusie willen de AIVD en MIVD toch meer macht en daarom is er een wetswijzigingsvoorstel ingediend.

Dit zijn de voorgestelde wijzigingen

Het is goed om te kijken naar de inhoud van de voorgestelde wijzingen. Ik noem er een aantal.

• De diensten mogen ‘bij-hacken’: apparaten afluisteren of kopiëren die onschuldige derden gebruiken zonder daarvoor vooraf toestemming te vragen. Op dit moment is daar nog wel vooraf toestemming voor vereist.
• De diensten mogen elke kabel een jaar lang afluisteren. Hiervoor hoeven ze geen reden op te geven. Het enige dat ze hoeven te doen is toestemming vragen om de data te gebruiken voor een diepergaand inlichtingenproces.
• In bulk afgeluisterd communicatieverkeer mag geanalyseerd worden om doelwitten te vinden zonder TIB-toestemming.
• In bulk verzamelde gegevens mogen zonder te zijn geanalyseerd op relevantie onbeperkt bewaard worden als het CTIVD hiervoor toestemming geeft.
• De besluiten van de TIB en de CTIVD mogen worden aangevochten bij de Raad van State.
• Het wordt eenvoudiger om bedrijven te hacken. Daarbij hoeven de diensten de toezichthouders niet meer expliciet te laten weten wat de technische risico’s van hun acties zijn.
• Toetsing verschuift van vooraf naar achteraf voor cyberdreiging vanuit landen die op een zwarte lijst staan, zoals Rusland, China en Iran.

Deze voorgestelde wijzigingen gaan verder dan de wet waartegen het Nederlandse volk in 2018 nee zei bij het referendum. Trage goedkeuringsprocessen is één van de redenen waarom de diensten de wijzigingen willen doorvoeren. Maar als je een probleem ervaart in het proces dan pas je het proces aan, niet de wet. Als je kinderen te laat komen op school, moeten ze eerder vertrekken. Je vraagt niet of de school de openingstijden wil aanpassen, toch?

In de voorgestelde wijzigingen worden de toezichthouders genoemd. Het is goed om hun rol en uitspraken over de wijzigingen ook te bespreken.

De Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB) en Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD)

De TIB is een onafhankelijke toetsingscommissie die is ingesteld om ervoor te zorgen dat de AIVD en de MIVD hun bevoegdheden gebruiken in overeenstemming met de wet. Deze commissie beoordeelt de rechtmatigheid van verzoeken om inlichtingenvergaring en speelt een cruciale rol bij het handhaven van het evenwicht tussen nationale veiligheid en individuele privacy. De CTIVD houdt toezicht op de veiligheidsdiensten.

Beide instanties zijn fel tegen de voorgestelde wijzigingen. Volgens deze partijen hollen de wijzigingen de toezichtbevoegdheden uit, waardoor de privacy van Nederlandse burgers in gevaar kan komen. TIB-voorzitter Mariëtte Moussault heeft zelfs gedreigd af te treden als de voorstellen worden aangenomen. Het technische lid van de TIB, beveiligingsexpert Bert Hubert, is overigens al opgestapt.

De wijzigingen hebben een tijdelijk karakter, toch?

Nu zeggen de inlichtingendiensten dat de wet tijdelijk is. Dat was de Crisis- en Herstelwet ook, die na acht jaar ‘tijdelijkheid’ permanent werd. Net als de Maatregelen Grootstedelijke Problematiek die vijf jaar ‘tijdelijk’ was en in 2010 definitief werd.

De situatie nu is niet anders dan over een jaar of over twee jaar. Cyberdreiging is van alle tijden en wordt alleen maar groter. Een privacybewust systeem met goed toezicht is essentieel voor nu én de toekomst, daarom moeten we kijken naar goede en permanente oplossingen.

Een samenvatting: hier staan we nu

We hebben het over een wet:

• Waartégen het Nederlandse volk zich heeft uitgesproken in een referendum.
• Die op basis van de referendumuitslag met minimale aanpassingen toch is doorgevoerd.
• Waarvan uit evaluatie blijkt dat “de diensten geen essentiële bevoegdheden missen” en de waarborgen goed zijn.
• Waarvoor toch wijzigingen worden voorgesteld die de privacy meer schenden dan de originele wet waar het Nederlandse volk nee tegen zei en waarvan uit evaluatie bleek dat de wijzigingen niet noodzakelijk zijn.
• Die als tijdelijk wordt gepresenteerd in een omgeving waarin de dreiging permanent groot is: dan moet je gaan voor een permanente oplossing.
• Waarmee een procesprobleem – trage toetsing – wordt opgelost met een voorgestelde wetswijziging, waardoor je het systeem niet verandert maar toezicht buitenspel zet.
• Waarover de toezichthoudende organen op dreiging van ontslag zeggen dat de wijzigingen niet doorgevoerd mogen worden omdat ze toezicht verminderen.

Daar moet je als politiek naar mijn mening nee tegen zeggen.

De tijd waarin we leven

We leven in een tijd waarin het vertrouwen in de overheid tot een dieptepunt is gedaald. Het Sociaal en Cultureel Planbureau riep de politiek op om te voorkomen dat burgers afhaken. Stikstofcrisis, klimaataanpak, toeslagenaffaire, bevingen in Groningen. De kiezer vertrouwt de politiek niet meer en de politiek is gaan vertrouwen op systemen in plaats van mensen.

Laten we daarmee stoppen. Het verder controleren van de burger en het inperken van haar privacy is op geen enkele manier goed te praten. Het volk zei jaren geleden nee. Het wordt tijd dat de politiek daarnaar luistert.